مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها

شیوه های مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها

اگر در حوزه پرورش دام فعالیت می کنید و بخش عمده ای از علوفه مورد نیاز دام هایتان را از طریق مراتع و چراگاه ها تامین می کنید ، خواندن این مطلب با عنوان مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها را از دست ندهید، چون در ادامه گزیده ای از بهترین نکات را در این باره برای شما بازگو خواهیم کرد.

متاسفانه بخش عمده ای از واحد های فعال دامپروری نه تنها در ایران بلکه در همه ی دنیا، به صورت سنتی کسب و کار خود را پیگیری می کنند . آنها برای تامین مواد غذایی دام های گله هایشان از مراتع طبیعی استفاده می کنند . دلیل عمده علاقه مندی این واحد های سنتی به این شیوه این است که بدون صرف هزنیه و انرژی زیاد، می توانند به علوفه مورد نیاز حیوانات شان دست پیدا کنند و این در حالی است که برای تولید همین علوفه در مزارع کشاورزی می بایست کار بیشتری انجام شود.

خب الان شاید با خود بپرسید که با این وجود چرا در کشور هایی که دامپروری صنعتی را انجام می دهند، از این روش ها که به نظر صرفه اقتصادی بیشتری نیز دارد، استفاده نمی کنند؟

• به روز ترین قیمت گوسفند زنده را از اینجا مشاهده نمایید.

در پاسخ به این سوال مسائلی مختلفی دخیل هستند اما مهم ترین پاسخ هایی که می توان ارائه کرد این است که اولا در این کشور ها مراتع به حدی کافی وجود ندارد و ثانیا ارزش غذایی علوفه چراگاهی در مقایسه با گیاهان مغذی حاصل از کشاورزی بسیار پایین تر می باشد.

هدف ما از ارائه این مقاله در حال حاضر مقایسه مزایای و معایب این دو روش نیست و در ادامه بیشتر سعی خواهیم کرد که به موضوع مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها بپردازیم.

اگر شما در حال استفاده از مراتع و چراگاه های طبیعی هستید احتمالا با مشکلاتی از قبیل خشکسالی، نبود مراتع کافی و … مواجه شده اید. همانطور که می دانید اغلب مراتع در مناطق روستایی و عشایری تنها به یک واحد دامپروری تعلق نداشته و گله های زیادی از این چراگاه های طبیعی معمولا استفاده می کنند. با این وجود چگونه می توان به مدیریت هوشمندانه این مراتع پرداخت در حالیکه حداکثر نیاز غذایی دام هایی همچون گاو، گوسفند و بز های یک منطقه تامین شود.

در اینجا چند نکته در مورد نحوه استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها را با شما دوستان مطرح خواهیم کرد.

استفاده از بخش های مختلف چراگاه ها و علفزار ها به صورت چرخشی :

چرخش چراگاهی، روشی است که هر دامدار، کل مرتعی که در اختیار دارد را به چند بخش تقسیم بندی می کند و هر چند روز یکبار حیوانات گله اش را به یک بخش برای چرا می برد . اصلی ترین مزیت اینکار این است که دامدار می تواند از علوفه ای سالم و مقوی برخوردار باشد و به مقدار کافی از آن برای تغذیه دام هایش استفاده کند. به طور معمول در کشور هایی پیشرفته در حوزه دامداری، این روش به صورت جدی پیگیری می شود و حتی از حصارکشی های مناسب برای بخش بندی مراتع استفاده می‌کنند.

دیگر مزایای استفاده از این روش برای دست یابی به هدف مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها:

 1.منافع مالی :

یکی از بهترین و مهم ترین دلایل استفاده از مراتع همانطور که می دانید کاهش هزنیه های مربوط به بخش تغذیه دام های مختلفی مانند گاو ، گوسفند و بز می باشد. حال اگر از این مراتع به صورت بهینه استفاده شود، مدیریت هزنیه های این بخش بهتر انجام خواهد شد. اگر به دقت برنامه ریزی کنید و مراتع را به درستی مدیریت نمایید، این هدف بهتر محقق خواهد شد. علاوه بر این بخش بندی مراتع سبب می شود که گیاهان پس از هر بار استفاده، زمان کافی را برای رشد مجدد به خصوص در فصل بهار داشته باشند.

2.اثرات زیست محیطی :

متاسفانه گاهی اوقات گیاهانی تازه ای همچون چمن ، شبدر و … می توانند سبب بروز مشکلات گوارشی برای حیوانات شوند . این مشکل به هر حال امکان دارد که اتفاق بیافتد . علاوه بر این وقتی که به حیوانات اجازه می‌دهید، هر بار به صورت کنترل نشده از هر قسمت چراگاه تغذیه کنند ، آنها ابتدا مطلوب ترین و خوش خوراک ترین علوفه ها را می خورند (بسته به نوع دام، این علوفه ها می توانند متفاوت باشند).

در چنین حالتی این حیوانات از برخی از قسمت های چراگاه بیشتر استفاده می کنند و در حالی این اتفاق می افتد که بخش دیگر مراتع دست نخورده باقی می ماند . به طور کلی گوسفندان ، بز ها و گاو ها بیشتر به سمت قسمت هایی می روند که علوفه خوش خوراک تری داشته باشند. اینکار سبب می شود به دلیل مصرف زیاد ، گیاهان فرصت رشد مجدد نداشته باشند. ادامه دار شدن این روند همانطور که انتظار می رود باعث از بین رفتن پوشش گیاهی به خصوص گیاهان خوش خوراک مرتع خواهد شد.

و اگر شما با این موضوع آشنا نباشید، شاید سعی کنید، با موادی همچون کود و سایر مواد شیمیایی این پوشش را تقویت کنید در حالی که معمولا این روش موثر نمی باشد چرا که به طور کلی پوشش گیاهی آسیب جدی دیده است.

3.کمک به حفظ سلامت گله :

به طور کلی استفاده از روش تغذیه ای چراگاهی به صورت اصولی همیشه با زیان همراه نیست و در برخی فصول سال بهتره که از این روش استفاده شود . وقتی که گوسفندان ، گاو ها و حتی بز ها را در یک مکان به صورت دائمی نگهداری می کنید ، احتمال بروزی بیماری و آلودگی انگلی بیشتر می شود. بروز این گونه حوادث به خصوص در فصل بهار و تابستان که رطوبت و گرما به حد قابل توجهی افزایش پیدا می کند ، بیشتر می‌شود.

البته توجه داشته باشید ، ممکن است دام های زنده در اثر چرای بیش از حد از گیاهان تازه به بیماری های مختلف از جمله انگل ها دچار شوند . باید توجه داشته باشید این مسائل نیز تا حدی به دلیل آناتومی بدنی اینگونه حیوانات عادی است و به ندرت می توانید مثلا گوسفندی را حتی در بکرترین شرایط برای پرورش پیدا کنید که بار انگلی آن صرف باشد.

با ایجاد بازه های زمانی برای استراحت دادن به چراگاه ها بین چرخه های تغذیه ای ، دام های گله ی شما مهلت پیدا می کنند تا حدودی با اینگونه مسائل مقابله کنند و سرعت رشد انگل های منتقل شده به بدن این حیوانات کاهش پیدا می‌کند.

برنامه ریزی جهت مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها به صورت چرخشی :

نوع دامی که می خواهید به چراگاه ها ببرید را مشخص کنید :

اولین قدم در این برنامه ریزی این است که باید نیاز های غذایی هر نوع دامی که قصد پرورش آنها را دارید را مشخص کنید. ایجاد یک طرح چرای چرخشی که برای انواع دام زنده مفید باشد ، کار دشواری است و اساسا به یک متخصص جیره نویس برای تهیه چنین برنامه ای نیاز خواهید داشت.

شما باید نژاد حیوان ، اندازه گله، نوع زمین را در نظر بگیرید. از دیگر فاکتورهایی که باید در نظر گرفت ، نوع علوفه و آب و هوای منطقه جغرافیایی خودتان می باشد  اگر در گله حیوانات خود چند نوع دام مختلف را دارید می توانید به ازای خصوصیات هر نوع دام ، ضریبی را به آن اطلاق نمایید و بر اساس مجموع ضرایب، چراگاه خود را بخش بندی کنید.

به عنوان مثال شما می توانید اعداد زیر را به عنوان ضریب در نظر بگیرید :

• یک گاو بالغ شیری 450 کیلیویی : یک واحد حیوانی
• یک گاو باغل شیری 900 کیلویی: 1.7 واحد حیوانی
• یک میش 60 کیلویی : 0.17 واحد حیوانی
• یک قوچ 136 کیلویی : 0.42 واحد حیوانی

تصمیم بگیرید که به چه میزان مرتع نیاز خواهید داشت :
وقتی که متوجه شدید که چه نوع و چند واحد حیوانی برای پرورش در چراگاه خواهید داشت ، می توانید نیاز های خوراک آنها را بر اساس تعداد هکتار هر مرتع محاسبه کنید . خیلی بهتره که این موارد قبل از هر کاری محاسبه شوند.
در مورد این مورد نکته ای که وجود دارد این است که در طول فصل بهار که ابتدا شروع تغذیه چراگاهی در بسیاری از مناطق می باشد ، این علفزار ها چه میزان پوشش گیاهی مناسب خواهند داشت. این مورد به عوامل مختلف بستگی دارد.

از جمله:

• مشخصات خاک
• میزان بارش
• اقلیم جغرافیایی
• کود دهی
• گونه های گیاهی
• و …

شما باید نوع نژادهای حیوانی را که می خواهید برای تغذیه آنها از چراگاه ها استفاده کنید و نوع گیاهانی که برای تغذیه آنها می خواهید در نظر بگیرید را از ابتدا مشخص نمایید. به خاطر داشته باشید که انواع خاصی از گیاهان برای انواع مختلف از حیوانات مناسب هستند و مثلا گاهی اوقات آنچه که برای تغذیه گاو ها مناسب می باشد، برای بز ممکن است مناسب نباشد .
کمی وقت بگذارید و در مورد نیاز های خوراک هر گونه ی دام زنده ای که دارید، تحقیق کنید.

چراگاه را بخش بندی کنید:

پس از اینکه اطلاعات مطرح شده در بالا را بدست آورید، حالا نوبت به بخش بندی مرتع و چراگاه به قسمت های کوچک تر می‌باشد. در کشور هایی با صنعت دامپروری پیشرفته همیشه این گونه موارد با دقت زیادی انجام می شود و حتی برای بخش بندی کل مراتع از حصار کشی نیز استفاده می کنند.

در صورت استفاده از حصارکشی‌، به چند قطعه حصار نیاز خواهید داشت؟

تعداد پنل یا حصار هایی که مورد نیاز شما است به این بستگی دارد که چه تعداد دام دارید و چند روز می خواهید حیوانات گله را در یک بخش نگه داری کنید . معمولا مدت زمانی که شما می بایست حیوانات را در یک بخش قرار دهید بر اساس زمان سال و اقلیم منطقه شما می تواند متفاوت باشد . ممکن است یک گله گوسفند ، دو برابر زمان یک گله بز در یک شرایط یکسان چراگاهی نگهداری شوند. همانطور که ذکر کردیم، اصلی ترین هدف برای استفاده از چراگاه های چرخشی این است که پوشش گیاهی مراتع حفظ شوند.

البته به خاطر داشته باشید که میزان رشد مراتع شما بیشتر تحت تاثیر حاصل خیزی خاک و بارش های فصلی می باشد. اما در نظر گرفتن دوره های استراحت برای هر بخش از این مراتع ، سبب حفظ هرچه بیشتر پوشش گیاهی خواهد شد.

مناسب ترین حصار ها یا فنس ها را برای این موضوع انتخاب کنید :

انتخاب حصار مناسب برای جلوگیری از خارج شدن این حیوانات از منطقه در نظر گرفته شده بسیار مهم می‌باشد. از آنجایی که مناطق چراگاهی اغلب بزرگ هستند، اهیمت استفاده از حصار های مناسب دوچندان می‌شود. امروزه برخی فنس ها و حصار های برقی نیز برای مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها تولید شده اند که می توانید در صورت امکان از آنها نیز بهره ببرید.

فاکتور مهم بعدی وجود آب کافی در ناحیه های بخش بندی شده چراگاهی می باشد. در دسترس بودن آب بسیار کافی و تمیز برای دام های زنده بسیار مهم است . مورد بعدی نیز، اصلاح برنامه ای پیش فرضی است که تاکنون آماده کرده اید. به دلیل اینکه گاهی اوقات ممکن است بر اثر خطای محاسباتی به نتیجه مطلوب نرسید ، بهتره که متراژ و در کل برنامه مدیریت چراگاه را تغییر دهید.

ملاحظات ویژه برای هر نوع دام زنده

گوسفند:
گوسفندان اغلب باید طبق یک برنامه منظم ، میان قسمت بندی های مرتع جا به جا شوند . اینکه دقیقا هر چند وقت یکبار باید گوسفندان خود را جا به جا کنید به نژاد دام ، پوشش مرتع و ضریب تبدیل گوسفند بستگی دارد.

بز:
در مورد بز ها لازم به یادآوری است که این حیوانات توانایی این را دارند که گیاهان مختلفی از جمله علف های هرز ، برگ ها ، بوته ها و … را راحت تر از سایر حیوانات بخورند. ممکن است در خصوص بز ها بتوانید آنها را برای مدت طولانی تری در هر بخش چراگاه نگهداری کنید . هر چند مانند گوسفندان ، مهم است که بار انگلی و سایر موارد را نیز در نظر داشته باشید.

گاو:
اگرچه مطمئنا گاو ها تنها حیوانات تولید کننده شیر نیستند، اما باید هنگام چرای گاو های شیری توجه بیشتری به این حیوانات پرفایده داشته باشید . دامدارانی که قصد دارند میزان شیردهی گله خود را افزایش باید به کیفیت علوفه مصرفی این حیوانات توجه زیادی داشته باشند. بنابراین ممکن است لازم باشد آنها را برای دوره های کوتاه تری در هر قسمت از جایگاه نگهداری کنید. نکته دیگر در مورد چرا و تغذیه گاو استفاده از مکمل های غذایی دیگر است. مصرف اینگونه مکمل باعث می شود ، نیاز های غذایی گاو ها بهتر تامین شود.

مراقبت و حفظ مراتع

بیشتر مراتعی که امروزه بصورت اراضی غیرقابل استفاده و کویر درآمده، در گذشته ای نه چندان دور، پوشیده از گیاهان گوناگون بوده که به واسطه عوامل مختلف و به مرور زمان، پوشش گیاهی آنها از دست رفته است. استفاده بی رویه (بصورت چرای بی موقع و با چرای مفرط) و عدم رعایت ظرفيت چرا بویژه در سالیان اخیر، از علل عمده نابودی پوشش گیاهی و تبدیل مراتع کشوربه اراضی مخروبه بوده است.

علاوه بر چرای بی رویه، عوامل دیگری مانند اجرای روش های نامناسب زراعی، عدم استفاده متناسب از اراضی واقع در آبخيز سدها و قرق آنها ، استفاده از گیاهان مراتع طبیعی جهت تأمین سوخت در بعضی نقاط کشور و بالاخره شستشوی اراضی بواسطه سیلاب های شدید از جمله عواملی است که در انهدام و نابودی پوشش گیاهی مؤثر بوده است. در اثر نابودی پوشش گیاهی، خاک سطحی زمین در معرض فرسایش آب و باد قرار می گیرد و با از بین رفتن خاک سطحی که یکی از مهمترین منابع طبیعی دنیاست، رویش گیاهان در اراضی فرسایشی به سهولت و یا به سرعت امکان پذیر نخواهد بود.

چنانکه تخمین زده اند در بهترین شرائط محيط، يک صد سال وقت لازم است تا 2.5 سانتیمتر خاک سطحی تشکیل شود و در مناطق خشک و کم آب مانند جنوب ایران که در آن وزش بادهای شدید و تپه های شن روان نیز ملاحظه می گردد، این مدت حتی از یکصد سال نیز تجاوز می‌کند.

اگرچه تجديد پوشش گیاهی و اصلاح مراتع مخروبه یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است ولی منطقی تر آن است که در درجه اول از تاثیر عواملی که موجب انهدام پوشش گیاهی و در نتیجه فرسایش خاک مراتع میشود جلوگیری و ممانعت نمود. متاسفانه اغلب اوقات صدماتی را که به پوشش گیاهی مراتع در ایران وارد گردیده، به عشایر و ایلات کشور نسبت می دهند و آنان را عامل مستقیم انهدام مراتع کشور می شناسند. برخلاف تصور فوق، باید اذعان نمود که ایلات و عشایر ایران از هزاران سال تجربه برخوردار می باشند و به خوبی آگاهند که چگونه مراتع کشور را حفاظت و به چه نحو از پوشش موجود بهترین استفاده را بعمل آورند.

آنها برنامه حرکت و مهاجرت خود را براساس مبانی بسیار دقیق تنظیم می نمایند و در عمل ، برخی از مراتع را برای فصول نامناسب تخصیص می دهند و بعضی دیگر را پیش از چرای مفرط دام ترک می کنند. بعلاوه حرکت عشایر یا به سرعت و یا به کندی و بنا بر کفایت و یا فقر پوش گیاهی صورت می گیرد و پیش از اتخاذ هر تصمیمی، یکی از افراد ایل را به محل های مورد نظر و حتی به مناطق بسیار دوردست می فرستند تا کیفیت مراتع را ارزیابی و وضع را برای موقع چرا پیش بینی نماید. زمانی نیز گله ای از میش های حامله را در نقاط مناسب رها می سازند تا بعدا پس از زایمان گله، به سراغ میش ها آمده آنها را جمع آوری کنند.

درواقع ، امور چرا و گوسفند داری دربین عشایر و ایلات طبق نظم و ترتیب خاص انجام میشود و گوسفندان براساس موجودی منابع علوفه ای ، متفرق و مجتمع می گردند . به عبارت دیگر کلیه این عملیات ، خود نوعی اداره و حفاظت طبیعی مراتع است و شاید روش عشایر و ایلات تنها روش صحیح و سازگار با شرائط گوناگون اقلیمی و استفاده از منابع علوفه ای در مناطق صعب العبور کشور باشد و بجای هرگونه تغییر اجباری و غیر اصولی در روش گوسفندداری عشایر و ایلات، بهتر است از تجربیات ممتد آنها در زمینه مرتع داری استفاده و در عین حال علل مشکلات آنان را بررسی و چاره جوئی نمود.

اثر دام بر رفتار چرا

مقدار لقمه برداشت شده در واحد زمان و مدت چرا در گوسفند و گاو مشابه است. افزایش عملکرد فیزیولوژی بدن برای مصرف بیشتر علوفه در شرایطی نظیر رشد زیاد، وضعیت ضعیف بدن، آبستنی و شیردهی سبب افزایش مدت چرا و میزان مصرف می‌شود. به نظر می‌رسد واکنش انواع مختلف دام از نظر تغییرات مربوط به خصوصیات علوفه متفاوت است. در هنگام کاهش توده علوفه، گاو و بز به ترتیب بیشترین و کمترین مقاومت را دارند. در هنگام شیرگیری بره و بزغاله‌ها وجود دهان کوچک یک مزیت است، زیرا در این زمان علف‌های کوتاه در مرتع فراوان است. استفاده از زبان توسط گاو برای انتقال علوفه به داخل دهان در توده‌های علفی بلند و یا مراتع با تراکم کم یک مزیت می‌باشد.

به ازای هر هکتار مرتع نگهداری چند گوسفند ایده آل است؟

یکی از رایج ترین سوالاتی که امروزه توسط دامداران به دلیل مشکلات ناشی از چرای بی رویه و ضعیف شدن پوشش گیاهی مراتعی پرسیده می شود این است که به ازای هر هکتار چه تعداد گوسفند را می توان پرورش داد. پاسخ به این سوال به عوامل مختلفی بستگی دارد که در ادامه آنها را بررسی خواهیم کرد.

یکی از مهم ترین عوامل تعیین کننده در خصوص این موضوع، نوع آب و هوای منطقه جغرافیایی مراتع شما است. در مناطقی که میزان بارش باران مناسب باشد و چراگاه خاک حاصل خیزی تری داشته باشد، مرتع پوشش گیاهی و علف بیشتری دارد و می توانند پاسخگویی نیاز غذایی تعداد بیشتر گوسفند باشد. علاوه بر سرعت و زمان رشد گیاهان نیز بر این موضوع تاثیر مستقیمی می گذارند.

با این وجود در مناطق با آب و هوای معمولی می توانید حدودا 20 راس میش و 25 راس بره را برای هر هکتار از چراگاه در نظر بگیرید. البته تعداد مذکور با این شرط ارائه می شود که تکنیک چرای چرخشی به خوبی توسط دامدار اجرا شود. چرای چرخشی به گوسفندان اجازه می دهد که به خوبی در هر قسمت مشخص شده از مراتع تغذیه کنند و سپس پیش از آنکه به ریشه علوفه ها آسیبی وارد کنند، به بخش جدید منتقل شوند.

برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که اگر از روش سنتی برای پرورش گوسفند استفاده می کنید و به درستی ذخایر گیاهی چراگاه را مدیریت می کنید می توانید به صورت حدودی هر 12 هکتار را برای 100 راس میش و 150 راس بره در طول سال در نظر بگیرید. در این سیستم بهتره در صورت امکان کل مرتع را به سه بخش 4 هکتاری تقسیم کنید.

دیگر عوامل تاثیرگذار بر این موضوع عبارتند از:

• اندازه یا جثه گوسفندان گله: گوسفندانی با جثه کوچکتر معمولا علوفه کمتری مصرف می کنند، بنابراین ممکن است بتوانید به ازای هر هکتار از مرتع ، تعداد گوسفند بیشتری را برای چرا داشته باشید.
• دوره چرای روزانه: گوسفندان در آب و هوای سردتر به دلیل تامین نیاز غذایی بدن برای مقابله با سرما و دریافت انرژی کافی، مدت زمان بیشتری را در مقایسه با گله های گوسفند در مناطق گرمسیری چرا می‌کنند.
• عوارض زمین چراگاه: اگر مراتع صاف و مسطح با دسترسی به آب شیرین دارید، گوسفندان شما ممکن است کارآمدتر از گله هایی که در زمین های ناهموار و تپه‌ای با دسترسی محدود به آب تغذیه می شوند، عمل کنند.

بررسی علوفه مراتع و چراگاه ها

گوسفندان که حیوانات چرنده و نشخوارکننده هستند، تقریبا هر نوع علف یا گیاهی که در مرتع وجود داشته باشد را می‌خورند. بهتره قبل از آوردن گله به چراگاه ها تا حدودی کیفیت و نوع علوفه مراتع را بررسی کنید. با اینکار علاوه بر شناخت بهتر پوشش گیاهی که ممکن است هر ساله کیفیت آن به دلیل شرایط بارش متفاوت باشد را متوجه خواهید شد و در صورت وجود گیاهان سمی یا خطرات دیگر قبل از وقوع اتفاقات زیان بار می‌توانید از آنها جلوگیری کنید.

نکته پایانی در مورد مدیریت پایدار و استفاده صحیح از مراتع و چراگاه ها

به هر صورت چنانچه از مراتع و چراگاه های طبیعی برای تغذیه دام هایی که در حال پرورش آنها هستید استفاده می کنید، اگر نتوانید از مغذی ترین گیاهان آن استفاده نمایید ، به نتیجه خوبی در مورد افزایش تولید میزان محصولات دامی نمی رسید و حتی احتمال دارد با زیاده روی در استفاده از این منابع طبیعی، منجر به از بین رفتن پوشش گیاهی آن مکان ها شوید.

اگر توانایی رعایت این نکات را ندارید، حداقل این نکته را در نظر داشته باشید که نباید اجازه دهید که دام های شما کل گیاهان یک بخش از چراگاه را بخورند و تنها تا نصف شدن پوشش گیاهی امکان دسترسی به آن منطقه را برای دام هایتان مهیا کنید. چنانچه به این نکات عمل نکنید امکان دارد، کم کم کل پوشش گیاهی مراتع در اختیار شما از بین رود و در آینده ای نه چندان دور با مشکلات متعددی در زمینه دامپروری رو به رو شوید.